ต่อจากบทความ “สัญญาณอันตรายที่บอกว่าปลาคราฟของคุณอาจจะป่วย“ หนึ่งในสาเหตุที่สังเกตุยากที่สุด คือ ปลิงใส หรือเจ้า Monogenean หนึ่งในปรสิตตัวร้าย ที่เป็นปัญหาต่อการเลี้ยงปลาคราฟแสนรักของเรา ลองมาทำความรู้จักกับเจ้าปลิงใส โรคที่ตามมา พร้อมกับวิธีดูแลป้องกัน หรือรักษาปลาคราฟ หากมีเจ้าปลิงใสนี้กันครับ
ปลิงใส (Monogenean) คืออะไร
ปลิงใสเป็นปรสิตชนิดหนึ่ง ลักษณะลำตัวบางใส ไม่มีจุดตา เป็นปรสิตพบบ่อยในปลาคราฟ โดยหากอยู่ภายนอกจะอยู่ในส่วนเหงือก ครีบ หรือ เกล็ด แต่ถ้าอยู่ภายในจะอยู่ตามทางเดินอาหารของปลา ปลิงใสจะเกาะอยู่กับตัว Host หรือปลาคราฟ โดยใช้ Hooks และ Anchors เป็นตัวยึดเกาะ Monogenean หรือ ปลิงใส พบได้ทั้งในน้ำจืดและน้ำเค็ม เกือบจะทั้งหมดของสิ่งมีชีวิตกลุ่มนี้มีการดำรงชีวิตเป็น ปรสิต คือต้องการ Host สำหรับฝังตัว ตลอดเวลาที่เราเลี้ยงปลากัน ปลิงใส โดยเฉพาะในปลาคาร์ฟ และปลาทอง เป็นปลิงใสถูกอุปมาเป็นโรคนึงที่มักถูกพูดถึงอยู่เสมอ โดยเฉพาะรอยโรคที่เหงือก มักจะเป็นสิ่งที่สังเกตุได้ และประมาน 60% ของอาการนี้ที่ได้รับการตรวจ มักจะเจอปลิงใส ยิ่งถ้าเป็นกลุ่มของปลาคาร์ฟนำเข้า ช่วง 2 ปีที่ผ่านมาจะเริ่มเจอเรื่องของ Resistance มากขึ้น และเจอความเสียหายที่ชี้นำว่าเป็นกลุ่มอาการที่มีสาเหตุมาจากปลิงใสค่อนข้างเยอะ และเป็นปัญหาที่สร้างความเสียหายทั้งมูลค่า และกำลังใจของคนเลี้ยงไม่ใช่น้อย
ประเภทของปลิงใสในปลาคราฟ
ปลิงใสในปลาคาร์ฟหลักๆ มีอยู่ 2 กลุ่ม
1. ปลิงใสตัว หรือ Body fluke (Gyrodactylus sp.)
ความเด่นในแง่ของการควบคุมเจ้าตัวนี้คือออกลูกเป็นตัว หนังสือและงานวิจัยส่วนใหญ่ให้คำเปรียบเปรย มันไว้ว่า “Russian’s doll” คือมีถุงอยู่ในตัวข้างมีน้องปลิงอยู่ข้างใน เพราะฉะนั้นการปรับตัวคือ อั้นได้ทางสะดวกค่อยเพิ่มจำนวน ซึ่งหลายเคสมีการเพิ่มจำนวนที่เร็วและน่าทึ่งเป็นอย่างมาก ปลิงใสตัวนี่แหละเป็นสาเหตุแบบเงียบๆ ของหลายเคส
2. ปลิงใสเหงือก หรือ Gill fluke (Dactylogyrus sp.)
ตัวนี้เป็นสาเหตุของเหงือกซีด หรือเหงือกเป็นเนื้อตาย ปลายเหงือกจะเห็นซี่ไม่สมบูรณ์ ใครเลี้ยงปลาทองนำเข้าจากจีน หรือ ปลาคาร์ฟนำเข้าจากญี่ปุ่น จะรู้จักดี ออกลูกเป็นไข่ มีวงจรชีวิตที่สามารถเปลี่ยน Host ได้นในหลายครั้งปลิงใสเหงือกจึงเป็นปัญหาที่แก้ไม่ตก และเป็นตัวการสำคัญที่ซ้ำเติมให้ปลาป่วยเบื้องต้นประกอบไปด้วย อาการซึม เคลื่อนไหวน้อย ไม่กินอาหาร และยังเปิดโอกาสให้ภาวะแทรกซ้อนอื่นๆ เกิดขึ้น
ลักษณะอาการของปลาคราฟที่มีปลิงใส
ขึ้นชื่อว่าปลิงใสเป็นปรสิตภายนอกมันจึงไม่แปลกที่จะพบว่า มันทำให้ผิวและเหงือกมีปัญหา
ในกรณีปลิงใสตัวถ้ามีเยอะมากๆ เราอาจะพบว่าปลามีอาการผิวแดง (Hyperemia) ตาจมลึก ตัวสาก ส่วนอาการถูบ่อ (Stratching / Scratching) จะพบถี่หรือไม่ก็ได้ ขึ้นกับความมากน้อยตัวปลิงใส และภูมิคุ้มกันของตัวปลา ในขณะที่ปลิงใสเหงือกหลายคนมักติดตามการขึ้นฮุบอากาศ หรืออัตราการหายใจที่ถี่และแรงกว่าตัวอื่นๆ ในระยะเริ่มต้น เนื่องจากเกิดการอักเสบและเกิดเนื้อตายของเนื้อเยื่อเหงือกตั้งแต่ระดับโครงสร้างเหงือกเล็กๆ อย่าง Secondary lammella ไปจนถึงซี่เหงือกที่มองเห็นด้วยตาเปล่าอย่าง Gill filament หรือ Primary lamella ทำให้เป็นอุปสรรคต่อการแลกเปลี่ยนก๊าซ ของเซลล์เหงือก การหายใจใกล้ผิวน้ำ หรือ การฮุบเอาอากาศจึงเป็นการปรับตัวเพื่อให้สามารถแลกเปลี่ยนก๊าซได้ดีขึ้น แต่ทั้งนี้รอยโรคที่เหงือกไม่จำเป็นจะต้องสัมพันธ์กับการมีอยู่ของปลิงเหงือกเสมอไป แบคทีเรียและการติดเชื้อไวรัสก็สามารถทำให้เกิดได้ กรณีเกิดความผิดปกติที่เหงือกนานๆ การสูญเสียความสามารถในการควบคุมน้ำและ อิเลกโตรไลท์ อาจเจอได้ ก็จะเจออาการ ตาโปน หรือบวมน้ำในส่วนต่างๆ หรือแย่ไปกว่านั้น อาจทำให้มีการติดเชื้อแทรกซ้อนตามบาดแผล ตับไม่เป็นใจไตไม่โอเค คราวนี้เกล็ดพอง ท้องมาน ก็จะตามมา
การใช้ยาเพื่อกำจัดปรสิต คอนเสปหลักในการใช้ยาและสารเคมีคือ การใช้โดยครอบคลุมกับวงจรชีวิตของปรสิตนั้นๆ โดยมีระยะเวลาเป็น 3 เท่าของวงจรชีวิตเป็นอย่างน้อยซึ่งยาและสารเคมี ในการใช้กำจัดปลิงใสมีหลายตัว
การรักษาและการป้องกัน
1. ยาถ่ายพยาธิ หรือ ยากลุ่มที่พบว่ามีฤทธิ์กำจัดพยาธิโดยเฉพาะกลุ่มพยาธิใบไม้ (Trematode) เช่น praziquantel, fendendazole, Closantel และแนะนำว่าให้ทำการกักโรค เพื่อให้การรักษาได้ประโยชน์สูงสุด
2. Organophosphate (OPE) หรือ Metrifonate อื่นๆ
3. สารฆ่าเชื้อชนิดต่างๆ (Biocide)
- Formalin หรือ Formaldehyde ใช้ฟอร์มาลิน 25 – 40 มิลลิลิตร ต่อน้ำ 1,000 ลิตร แช่นาน 24 ชั่วโมง
- Glutaraldehyde
- Potassium permanganate
เอกสารอ้างอิง : https://vet.kku.ac.th/semi9_2551/022-%A4%B3%D4%B5-%CB%B9%E9%D2%20208-214%20new.pdf
จะเห็นได้ว่ายาและสารเคมี ไม่ได้มีใช้กันแค่ไม่กี่อย่าง แต่การใช้ยาและสารเคมีแต่ละตัวจะให้ผลดีที่สุดต่อเมื่อมีการวินิจฉัยที่แม่นยำ ปริมาณและความถี่มีความเหมาะสมต่ออาการจึงจะทำให้การรักษาประสพความสำเร็จ
นอกจากผลของปลิงใสที่มีต่อตัวปลา ที่เราๆ รู้กันอยู่แล้ว ตัวปลาเองก็มีกลไกของร่างกายที่ใช้ในการกำจัดปลิงและปรสิตด้วยเช่นกัน
